Teflon.¹ We kennen het eigenlijk allemaal. Het is de merknaam van een kunststofverbinding: poly-tetra-fluoro-ethyleen oftewel PTFE.
Deze chemische verbinding werd ontdekt in 1938 door Roy Plunkett, een medewerker van de firma DuPont³. Al in 1949 werd Teflon als commercieel product geïntroduceerd en gebruikt voor vele doeleinden.
Vandaag de dag is Teflon in bijna elk huishouden aanwezig. Denk maar aan anti-aanbakpannen, wafelijzers, pannetjes van gourmetstellen, taartvormen of de zooltjes van strijkijzers. Zelfs zelfreinigende ovens of speciale warmtelampen kunnen een Teflon coating hebben.
(Ten overvloedde vermeld ik nog even dat daar waar de merknaam "Teflon" in dit artikel geschreven staat, ook andere merken of merkloze anti-aanbakpannen c.q. coatings bedoeld worden!)
Met name de laatste jaren is Teflon bij veel vogelliefhebbers in een negatief daglicht komen te staan. Op de vele vogelfora die het "world wide web" telt is het een "hot item" en tegelijkertijd een bron van zorg. Regelmatig wordt dan ook de vraag gesteld: "hoe schadelijk is Teflon voor mijn vogels?"
Volgens de firma Dupont is Teflon bij normaal huishoudelijk gebruik niet schadelijk voor onze gevleugelde huisgenoten.
Echter, het is bewezen dat Teflon wel degelijk zeer ernstig letsel (met vaak de dood als gevolg) kan toebrengen aan uw vogels.
Een eitje bakken in een anti-aanbak pan kan op zich niet zoveel kwaad.
De problemen beginnen pas goed wanneer u een lege anti-aanbakpan gedurende een minuut of 3 op vol vermogen gaat verhitten op uw keramische- of gaskookplaat.
De firma DuPont claimt dat verhitting van Teflon pas schadelijk is bij extreem hoge temperaturen die in de "normale keuken" niet gehaald kunnen worden. Volgens de fabrikant is dat ongeveer 260°C, de maximale² temperatuur die nodig is om te bakken en braden.
Een Amerikaans onderzoeksteam besloot de proef op de som te nemen, en heeft tests gedaan met deze pannen. Een lege, merkloze koekenpan met een Teflon coating werd voor dit doel op een huishoudelijke elektrische kookplaat verhit. In 3,5 minuut liep de temperatuur van de pan op tot 391°C.
Een lege Teflon® pan bereikte onder dezelfde testcondities een temperatuur van 383°C in 5 minuten.
Tijdens het onderzoek werd ook gemeten bij welke temperatuur er bepaalde stoffen vrijkwamen.
Reeds bij een verhitting van 200 °C is er bij Teflon al sprake van "thermische ontleding" waarbij vluchtige fluorverbindingen ontstaan. Deze verbindingen zijn schadelijk voor de ademhalingsorganen. Vogels die hieraan blootgesteld worden kunnen hieraan zeker overlijden.
Wordt de temperatuur opgevoerd tot 360°C graden of hoger, dan lopen ook jonge kinderen en kleine huisdieren gevaar.
Bij extreme verhitting boven de 475°C komen er diverse kankerverwekkende en zeer giftige stoffen vrij, waaronder perfluoroisobutaan oftewel PFIB. Deze laatste stof is verwant aan zenuwgas dat gebruikt wordt bij chemische oorlogsvoering.
Deze extreme verhitting is bij huishoudelijk gebruik uiteraard niet mogelijk.
Wat vogels extra kwetsbaar maakt voor deze dampen en/of giftige deeltjes heeft onder andere te maken met de anatomie van de vogellongen.
Een vogel heeft relatief gezien een groot "ademhalingsoppervlak" en het ademhalingsstelsel is volledig anders gebouwd dan dat van een mens. Bij mensen (en zoogdieren) stroomt er alleen zuurstofrijk bloed in de longen tijdens de inademing. Bij vogels gebeurt dit ook, maar een deel van deze lucht stroomt verder naar de zogenaamde luchtzakken.
De luchtzakken zijn uitstulpingen van de longen, die tussen de botten en de organen gelegen zijn. Vogelbotten zijn hol en bevatten lucht zodat ze minder zwaar zijn en alsmede daardoor kan de vogel beter vliegen. Deze luchtzakken vormen als het ware een reservoir van zuurstofrijke lucht. Tijdens de uitademing stroomt deze lucht weer door de longen, waardoor er opnieuw zuurstof door de longen opgenomen wordt.
Helaas heeft dit ook een keerzijde: naast zuurstof worden ook ingeademde toxische stoffen nogmaals via de longen in het bloed opgenomen.
Teflontoxicose oftewel Teflon vergiftiging veroorzaakt o.a. longbloedingen bij vogels.
De vogels verdrinken als het ware in het bloed dat zich in de longen ophoopt.
De dood kan zeer snel intreden (binnen het kwartier) maar het kan ook aanzienlijk langer (11 uur) duren.
De beginsymptomen van Teflon toxicose zijn: benauwdheid, slaperigheid, coördinatiestoornissen en tenslotte ernstige stuiptrekkingen waarna onherroepelijk de dood volgt.
Bij autopsie van overleden vogels vindt men verder afwijkingen aan de hartspier, zwelling van de lever, long- en hersenbloedingen.
Een medicijn om Teflon toxicose te genezen is er niet. Corticosteroïden (bijnierschorshormonen) zoals prednison worden voor dit doel wel ingezet, maar zijn zelden afdoende. Bovendien zijn veel vogels al gestorven voordat ze de praktijk van de dierenarts bereiken.
Het is bewezen dat Teflon wel degelijk giftige gassen en deeltjes afgeeft, bij aanzienlijk lagere temperaturen dan de fabrikant claimt. De firma DuPont is overigens op de hoogte van het feit dat oververhit Teflon verantwoordelijk is voor de dood van kooivogels.
Verzoeken van diverse instanties om speciaal voor de vogelhouders een waarschuwing op de productverpakking te zetten, worden door de fabrikant niet gehonoreerd. De firma (bang dat verkoopcijfers zullen dalen??) reageert met de mededeling dat spiegels, ruiten of draaiende kamerventilatoren ook gevaarlijk zijn voor vogels. Persoonlijk vind ik deze constatering wel erg kort door de bocht. Een draaiende ventilator is immers zichtbaar maar giftige dampen veroorzaakt door een anti-aanbakpan niet. Bovendien staan mensen er niet bij stil dat hun pan, strijkijzer of broodrooster wel eens giftige dampen zou kunnen afgeven.
Overigens staat er op de website³ van Dupont wel een waarschuwing met betrekking tot vogels, maar erg diepgaand is die niet.
Heeft u kooivogels in de huiskamer, dan kunt u het beste Teflon producten totaal vermijden.
Het is niet voldoende om de vogel tijdens een avondje gourmetten in een aparte ruimte onder te brengen. De dampen die mogelijkerwijs bij oververhitting vrij zouden kunnen komen zijn zo giftig, dat ook vogels in andere vertrekken (ver van de bron!) kunnen overlijden.
Uw grasparkiet een avondje op de zolder zetten betekent dus niet dat de vogel daar per definitie "veilig" is.
Mocht u toch een avondje willen gourmetten, vraag dan aan kennissen of buren of u de vogels daar een dagje mag onderbrengen.
Zet de vogels niet terug voordat u de huiskamer grondig gelucht heeft.
Gebruikt u toch Teflon pannen, zorg dan dat u in de keuken blijft tijdens het bakken of braden en zorg voor een goede ventilatie. Een biefstukje bakken kan op zich geen kwaad, zolang er maar niets aanbrandt.
Zet hete anti-aanbakpannen meteen van de warmtebron af zodra u klaar bent met bakken.
Gooi oude Teflon pannen weg, aan een beschadigde anti-aanbaklaag kleven mogelijkerwijs nog meer risico's.
Informeer bij de aankoop van nieuwe huishoudelijke apparaten/artikelen bij de leverancier of er Teflon in verwerkt is.
Er kleeft wel degelijk iets aan anti-aanbak pannen en Teflon coatings in het algemeen: namelijk een gezondheidsrisico voor uw kooivogels.
In de literatuur zijn voorbeelden genoeg te vinden van vogels die overleden zijn ten gevolge van (over) verhit Teflon.
De temperatuur waarbij dit kan gebeuren is aanzienlijk lager dan de fabrikant aangeeft.
Bij "normaal" gebruik kan een anti-aanbakpan niet zoveel kwaad, maar wees voorzichtig. Het gevaar voor vogels schuilt met name in oververhitting. Zorg daarnaast altijd voor voldoende ventilatie in de keuken, en houdt vogels ten alle tijden uit de keuken!
Een woord van dank:
Jorim en Beryllium (Chemieforum.nl): hartelijk bedankt voor de hulp bij het zoeken naar de juiste informatie over Teflon. Tevens dank voor jullie advies en goede tips!
Bronvermelding:
1. Wikipedia: Teflon
2. FAQ's about Teflon (Adobe Reader)
3. DuPont, the miracles of science
4. Artikel materialen en materiaalbewerking (VU Amsterdam)
5. Environmental working group: Artikel Canaries in the kitchen
6. Henk lommers: Parkieten (101 vragen aan de dierenarts).
